مسجد ملک کرمان؛ بنایی کم نظیر از معماری ایرانی در دوران سلجوقیان

مسجد ملک کرمان که به نام های مسجد جامع ملک و مسجد امام تورانشاهی نیز شهرت دارد، بزرگترین و قدیمی ترین مسجد کرمان به شمار می رود. این مسجد که در قسمت جنوبی بازار کرمان واقع شده است، از جمله مساجد چهار ایوانی دوره سلجوقی می باشد. این نوع مساجد در ساخت خود از “شیوه رازی” پیروی می کنند.

شیوه رازی نوعی معماری است که از قرن دهم میلادی آغاز و تا حمله مغول (قرن سیزدهم میلادی) ادامه داشته است. بنابراین، این شیوه در دوره های سامانی، غزنوی و سلجوقی رواج یافته است.

این مسجد بسیار زیبا که در خیابان امام خمینی (ششم بهمن سابق) قرار گرفته است، به دلیل ویژگی های منحصر به فردی که دارد، در سال ۱۳۴۶ خورشیدی، به ثبت ملی ایران رسید.

مختصری درباره تاریخچه مسجد ملک کرمان

این بنا توسط شخصی به نام ملک توران شاه یکم یا محیی الدین توران شاه یکم در قرن دهم میلادی ساخته شد. ایشان چهارمین سلطان قاوردیان و پسر قاورد محسوب می شدند. در واقع، آل قاورد یا سلجوقیان کرمان، حاکمانی بودند که از قرن دهم میلادی تا اواخر قرن یازدهم در بخش هایی از کرمان و مکران حکومت می کردند.

در سال ۱۳۶۱ خورشیدی، کتیبه هایی آجری از بدنه شمالی و جنوبی ایوان این مسجد کشف شدند. هرچند این کتیبه ها صدماتی دیده اند، اما نام ملک تورانشاه بر روی آنها مشاهده می شود.

معماری مسجد ملک کرمان

_{عکس از گوگل‌مپ (عکاس: alireza no)} 

مسجد ملک بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین مسجد کرمان است
مسجد ملک کرمان از شبستان‌های متعدد و صحن وسیعی تشکیل می‌شود. این مسجد ۹۱۹۱ متر مربع مساحت دارد و دارای سه درب ورودی است.

ورودی

طاق ورودی سردر، مقرنس‌کاری است و ترنجی برجسته در قسمت پایین طاق قرار دارد. گچ‌بری طرح گره نیز اطراف طاق را می‌آراید. سردر ورودی و اصلی مسجد، شمالی است و در چوبی و قدیمی مسجد ارتفاعی کم دارد. در گذشته درها را کم‌ارتفاع می‌ساختند. دلیل آن این بود که افراد هنگام ورود به مسجد سری به نشانه تعظیم خم کنند و سپس وارد شوند.

شبستان‌ها

شبستان امام حسن (ع) مشهورترین شبستان مسجد به شمار می‌آید. شبستان آقا علی با ۶ ستون در شمال غربی واقع شده است و به شبستان امام موسی بن جعفر (ع) متصل می‌شود. شبستان ضلع جنوبی دارای ۲۷ ستون است و شبستان واقع در ضلع شرقی ابعادی کوچک دارد.

محراب‌ها

چندین محراب گچ‌بری شده کوچک در مسجد جای گرفته‌اند که قدمت آن‌ها به ۱۰۰ تا ۱۵۰ سال قبل از عهد سلجوقی بازمی‌گردد و آن‌ها را یادگارهایی از دوران آل بویه می‌دانند. همچنین سه محراب دیگر در پشت بام و شبستان امام حسن (ع) قرار گرفته‌اند که دارای گچ‌بری‌های زیبا و منحصربه‌فرد هستند و به قرن پنجم مربوط می‌شوند.

عکس از گوگل‌مپ (عکاس: ایمان فخری جوشنی)

برج سلجوقی

عکس از گوگل‌مپ (عکاس: حمید علیزاده)

برج آجری سلجوقی در شمال شرقی مسجد بنا شده است. بخش‌های بالایی برج ویران شده‌اند و فقط ۶ متر از آن سالم بر جای مانده است

ایوان‌ها

مسجد دارای چهار ایوان است. ایوان بزرگ قبله، بزرگ‌ترین ایوان مسجد محسوب می‌شود که در ضلع غربی صحن قرار دارد. این ایوان با آجر و به سبک دوره سلجوقی مزین شده است.

ویژگی ها و سبک معماری

مسجد ملک کرمان دارای ابعادی در حدود ۱۰۱ × ۹۱ مترمربع می باشد و با مصالحی از قبیل خشت خام، ملات و گچ ساخته شده است. وجود شبستان های متعدد، یک حیاط بزرگ، چهار محراب گچ بری شده، چهار ایوان، سردرهایی با تاق مقرنس کاری و آب نما از شاخصه های مسجد مزبور به شمار می روند.

ورودی این بنا دارای یک سردر با تاق های مقرنس کاری شده و زیباست. علاوه بر آن، در اطراف تاق مزبور گچ بری هایی با طرح گره وجود دارند که جلوه بسیار زیبایی به وجود آورده اند. همچنین، در پایین این تاق، ترنجی به شکل برجسته وجود دارد که به زیبایی ترسیم شده است.

علاوه بر ورودی مذکور، ورودی دیگری در ضلع شمالی این بنا وجود دارد که ورودی اصلی آن است. این ورودی دارای درب چوبی قدیمی و کم ارتفاع می باشد. در گذشته، به طور معمول درهای مساجد را کم ارتفاع درست می کردند تا افراد هنگام ورود به آن، سر خود را به نشانه تعظیم فرود آورند. بنای مزبور دارای ورودی دیگری نیز هست که در قسمت جنوب غربی آن واقع شده است.

با عبور از درب اصلی این مسجد، راهرویی با سقف بلند پیش رویمان قرار می گیرد که دارای نمای آجرکاری معقل و زیبایی نیز هست. با گذر از این راهرو به حیاط بزرگ مسجد با آب نمایی در مرکز آن روبرو می شویم.

در گذشته و در نزدیکی این مسجد، قناتی وجود داشت که آب آن از میانه حیاط مسجد مزبور عبور می کرد. این قنات به نام مستوره (دختر ملک توران شاه یکم) شهرت یافته بود. قنات مزبور، برای پر کردن آب نمای این مسجد به کار می رفت.

آب نمای این بنا که در قسمت غربی آن قرار داشت، به صورت آب نمایی روباز با عمق ۴ متر ساخته شده بود. در دو طرف این آب نما پله هایی تعبیه شده بودند که جهت تسهیل در وضو گرفتن مورد استفاده قرار می گرفتند. با خشک شدن قنات مستوره، آب نمای مزبور نیز خشک شد. بنابراین، تصمیم گرفتند که این آب نما را با خاک پر کنند و روی آن را با سنگ فرش بپوشانند.

ویژگی ایوان ها، شبستان ها و محراب های مسجد ملک کرمان

همانطور که در بالا نیز اشاره شد، این بنا از جمله مساجد چهار ایوانی دوره سلجوقی می باشد. بزرگترین ایوان بنای مزبور که به نام ″ایوان بزرگ قبله″ شهرت دارد، در ضلع غربی آن واقع شده است. این ایوان با شیوه معماری سلجوقی ساخته شده و با تزییناتی از آجرکاری مزین گشته است.

علاوه بر آن، این مسجد دارای چندین شبستان با ویژگی های منحصر به فرد است که در حد فاصل ایوان ها قرار گرفته اند. بزرگترین شبستان های مسجد ملک کرمان در اضلاع شمالی و غربی قرار داشتند. در زیر به شرح هر کدام از این شبستان ها می پردازیم:

شبستان امام حسن (ع): این شبستان بزرگ ترین، زیباترین و مشهورترین شبستان این مسجد می باشد.
شبستان آقا شیخ حسن فقیه: این شبستان ۲۲ ستون دارد که از ویژگی های شاخص آن به شمار می روند.
شبستان آقا علی: دارای ۶ ستون می باشد و در شمال غربی این مسجد قرار گرفته است.
شبستان امام موسی بن جعفر (ع): متصل به شبستان آقا علی قرار دارد.
این بنا علاوه بر شبستان های نامبرده، دارای یک شبستان در ضلع جنوبی با ۲۷ ستون و شبستان دیگری در ضلع شرقی است. شبستان ضلع شرقی نسبت به بقیه ابعاد کوچکتری دارد.

در قسمت داخلی این مسجد، محرابی وجود دارد که باستان شناسان آن را به دوره آل بویه نسبت می دهند. این محراب به وسیله گچ بری به زیبایی تزیین شده است.

علاوه بر آن، در پشت بام این مسجد و در شبستان امام حسن (ع)، سه محراب گچ بری شده و زیبا به چشم می خورند. این محراب ها، مربوط به قرن دهم میلادی و دوره سلجوقی هستند.

در شمال شرقی این مسجد یک برج مخروبه به نام برج سلجوقی قرار دارد. بخش بالایی این برج آجری تخریب شده و فقط ۶ متر از آن سالم باقی مانده است.

بازدید از قدیمی ترین مسجد کرمان را در برنامه سفر خود بگنجانید
مسجد ملک کرمان از جمله مساجد زیبایی است که به سبک معماری سلجوقی بنا شده است. بازدید از این بنا می تواند شما را به گذشته ببرد و با شیوه معماری این دوره آشنا کند.

نکات بازدید از مسجد ملک کرمان
بازدید از مسجد ملک کرمان رایگان است.
نمازهای روزانه در این مسجد به‌صورت روزانه برگزار می‌شود. بنابراین دقت داشته باشید که اگر تنها قصد بازدید دارید، در ساعات دیگر به مسجد مراجعه کنید.
مساجد از اماکن مذهبی به شمار می‌آیند. هنگام بازدید پوششی متناسب با این مقصد داشته باشید.
از عمر آثار تاریخی قرن‌ها می‌گذرد. در حفظ آن‌ها کوشا باشیم و از وارد آوردن هرگونه آسیب جدا بپرهیزیم.

پرسش‌های متداول
مسجد ملک کرمان کجاست؟
مسجد ملک بافت قدیم شهر در میان خیابان امام خمینی، در بخش جنوبی ناحیه تاریخی بازار کرمان قرار دارد.
قدمت مسجد ملک کرمان به چه زمانی بازمی‌گردد؟
قدمت مسجد به دوره سلجوقی بازمی‌گردد؛ البته نشانه‌هایی از دوره‌های تاریخی قبل و بعد از آن را می‌توان در بنای مسجد مشاهده کرد.
آیا مسجد ملک کرمان از آثار ملی ایران است؟
بله. در تاریخ ۱۵ مهر ۱۳۴۶، مسجد ملک کرمان در فهرست آثار ملی ایران با شماره ۷۶۰ به ثبت رسید.
آیا می‌توانیم از مسجد ملک کرمان بازدید کنیم؟
بله. بازدید از مسجد ملک کرمان رایگان است